प्रेमिल जोडी, प्रणय दिवस र रानिघाट दरबार, रानिमहल

भविन्द्र गौतम,
फागुन २, पाल्पा ।
भ्यालेन्टाईन डे अर्थात् प्रणय दिवस । गुलावको फूल उपहार दिएर प्रेम प्रस्ताव गर्ने दिन । युवापुस्तामा बढी लोकप्रिय छ फ्रेबुअरी १४ । आज विश्वभर भ्यालेन्टाइन डे मनाइँदैछ । भ्यालेन्टाइन डे रोमन साम्राज्यको समय हो जब यसले भ्यालेन्टाइन नामका पादरीलाई सैन्य शासनको अवज्ञा गरेको र युवाहरूलाई प्रेम सम्बन्ध र विवाहको लागि प्रोत्साहित गरेकोमा मृत्युदण्ड दिएको थियो। नेपालमा पछिल्लो समय भ्यालेन्टाइन डेको प्रचलन बढ्दै गएको छ ।

श्रीमान श्रीमतीहरुले एकअर्कालाई उपहार आदनप्रदान गरेर मनाउने दिन हो आजको दिन । मन परेको व्यक्तिलाई आफ्नो अव्यक्त प्रेमका बारेमा जानाकारी गराउने दिनको रुपमा समेत प्रणय दिवसलाई लिईन्छ । प्रेमीकाले प्रेम प्रस्ताव राख्ने दिनका रुपमा लिने गरेका छन् । यहि प्रेम व्यक्त गर्ने स्थानको खोजी भैरहेको हुन्छ पार्क, शान्त स्थान, सार्वजनिक मठ मन्दिर तथा भिलेजहरु । यहि बिचमा नयाँ प्रेमील जोडीको गन्तव्यको स्थान बनेको छ, पाल्पाको कलिगण्डकी नदिको किनारमा अवस्थित रानिघाट दरबार रानीमहल ।

प्रेमका पक्षधर सन्त भ्यालेन्टाइनलाई मृत्युदण्ड दिएको सम्झनामा प्रणय दिवस मनाउन थालिएको यो दिनमा नेपाल लगायत विश्वभर एकआपसमा प्रेम साटासाट गरेर यो दिवस मनाईंदै छ । ईशापूर्व ३५० अघि इटलीका तत्कालिन शासक क्लाउडियसले प्रेमका पूजारी सन्त भ्यालेनटाईनलाई मृत्युदण्ड दिएको दिनको सम्झनामा यो दिवस मनाउन थालिएको हो । पश्चिमा देशहरुमा धुमधामसँग मनाईने भ्यालेन्टाईन डे लाई नेपालमा पनि युवा पुस्ताले ठूलै महत्व दिन थालेका छन् ।

प्रेम मधुरतम भाव हो । प्रेममा विश्वास हुन्छ । यही विश्वासमा संसार चलेको छ । प्रेमको कुनै रुप, तौल, आकार प्रकार हुँदैन । त्यसैले यसलाई बुझ्ने र बुझाउने तरिका फरक फरक हुन्छ । हरेक व्यक्तिमा प्रेम हुन्छ तर यसलाई प्रस्तुत गर्ने शैली भिन्न हुन्छ । प्रेम शब्द सदैव सकरात्मक हुन्छ । खुसी, आनन्द, शक्ति तथा उत्साह दिने भावना हो प्रेम । भनिन्छ प्रेम विनाको मानिस अन्धो हुन्छ । प्रेमबिनाको जीवन असन्तुलित हुन्छ । तर प्रेम शब्द आजकाल युवायुवति बिचको मायाको रुपमा परिभाषित हुँदै गएको छ । प्रेम सबैचिज होईन तर केही चिज हो भन्नेहरु पनि छन् । तर प्रेम पुरुष र स्त्री बिचको कुरा मात्र भने होईन । सोचविचार तथा भावना मिलेर प्रेम हुन्छ भनिन्छ । दुई आत्मा बिचको मिलान प्रेम हो भने प्रेम जीवनको मौलिक भोक हो । प्रेमले नै जीवनको विजारोपण हुन्छ ! प्रेम मात्र दुई युवायुवतीबीचको क्षणिक आकर्षण होइन । मानिसलाई जीवन्तता प्रदान गर्ने एक एक तत्व पनि हो । साँच्चिकै भन्ने हो भने प्रेम गर्नलाई कुनै विशेष दिनको आवश्यकता पर्दैन र प्रेम यो दिन यो ठाउँमा र यो व्यक्तिसँग गर्छु भनेर सायद हुँदैन । तर पनि यसका लागि उचित स्थान खोजी गर्नेहरुको सूची भने लामो नै हुन्छ । यसको एउटा उचित स्थान हो शान्त, रमणीय, पानीमाथि तैरिरहेको देखिने रानिमहल ।

प्रेमका निःशब्द अभिव्यक्तिले रानिमहल पुग्ने जोकोहीलाई द्रविभूत मात्र बनाउँदैन, स्पष्ट सन्देश दिन्छ । संसार प्रेमको मन्दिर हो । प्रेमलाई समाजले खुला र उन्मुक्त देख्न चाहँदैन । त्यसैले प्रेमलाई साट, अभिव्यक्त गर र विश्वासको कसि लगाउ । प्रेमको भोक सबैमा छ त्यसैले त लुकाएर प्रकट गर्नुपर्छ । जीवात्मा र परमात्मालाई जोड्ने पुल हो प्रेम । न की यसलाई वासना तृप्त गर्ने सजिलो साधन बन्नु हुँदैन । आजकल शरीर, इन्द्रिय, मन, बुद्धि, धन, पदसँग गाँसिएको छ, प्रेम । त्यसैले अपेक्षा, माया, मोह र मानशिक तथा शारिरिक सम्बन्धसँग गाँस्न थालिएको । अतृप्ति वासनाजन्य प्रेममा समाजको पनि समर्थन छैन र एकान्त स्थानको आवश्यकता बोध हुन पुग्यो । प्रेम प्रकट गर्ने अवसर नपाएकै कारण समाजमा विकृति फैलिएको कतिपयको बुझाई छ । प्रेमलाई नियन्त्रण गर्नुभन्दा उजागर गर्नु नै उत्तम ठानिन्छ । तर विज्ञान र प्रविधिको बढ्दो परिवर्तनले यसमा समस्या निम्त्याउने खतरा बढेको छ । प्रणय दिवस वा प्रेम दिवस विश्वभर मनाइने दिवस हो । विश्वभर आज भ्यालेन्टाइन डे अर्थात प्रणय दिवस मनाइँदैछ । त्यसैले त आज माया साटासाट हुँदैछ ।

नेपालमा पछिल्लो समय प्रणय दिवस मनाउने चलन निकै बढेर गएको छ । सच्चा प्रेमको प्रतिक ठानिने रानिमहलमा यो दिवसमा दिन प्रेम जोडीहरुको प्रमुख गन्तव्य बन्ने गरेको छ । १९५० सालमा पाल्पा गौडाका तैनाथवाला प्रधान सेनापति खड्ग शमसेरले आफ्नी दिवंगत रानि तेजकुमारीको सम्झनामा रानिमहल निर्माण गरेका थिए । तानसेन नगरपालिकाको बौघागुम्हा र बगनासकाली गाउपालिका, खानीगाउँ बिचमा अवस्थित छ रानीमहल । कालीगण्डकीको किनारमा बनाइएको ताजमहल जिल्ला सदरमुकाम तानसेनदेखि १४ किलोमिटर उत्तरमा छ । यहि स्थानमा सच्चा जोडिहरु आफ्ना अतितलाई सम्झँदै वर्तमानमा टेकेर भविष्यको कल्पनाका लागि आउने गर्दछन् । वर्षमा एक दिन सच्चा प्रेम र आस्था प्रकट गर्ने दिनका रुपमा नेपालमा पनि प्रणय दिवस मनाउन थालिएको हो ।
किशोरावस्थाका युवा युवतिहरुले माया पीरति साटासाट गर्ने, मनमा गुम्सिएका भावनाहरु र तरङ्गहरुलाई उत्प्रोत गर्ने पर्वका रुपमा पनि यसलाई लिन थालिएको छ आजको दिनलाई । पारिवारिक माया ममता भन्दा पनि भिन्दै आभाष गर्ने मायालाई दुई आत्माको मिलन मानिन्छ । जब कुनै व्यक्ति माया पिरतिको जालोमा अल्झिएको हुन्छ उसको संसार त्यसैमा रोमलिन थालेको हुन्छ । १९५० सालमा शिलान्यास गरि १९५४ सालमा कालिगण्डकी नदिको बिसाल  चट्टान माथि पश्चिमी कला कौशलको बेजोड नमूनाले सिंगारेर बनाईएको छ नेपालको ताजमहलअर्थात रानिमहल । यहि स्थानमा एक्लै रात बिताउँदा खड्ग समशेर कहिलेकहिले आफ्नी दिवंगत रानिलाई सम्झँदै भावविह्वल हुँदै मध्यरातमा रुँदै चिच्याउँथे भन्ने पनि गरिन्छ । १९६० सालमा खड्ग समशेरले श्री ३ को पद र उपत्यका कब्जा गर्ने सड्यन्त्र गर्यो भन्ने श्री ३ चन्द्र समशेरले थाहा पाए । चन्द्र शमसेरले पाल्पामा सेना पठाइ तैनाथि आफ्नो हातमा लिए । आफुमाथि खतराको घण्टि बज्ने लक्षण देखा परेपछि सरकारी ढुकुटि लिएर उनि भारत पलायन भए । त्यसै दिनदेखि प्रेमको प्रतिक ठानिएको दरबार आजसम्म एक्लो अवस्थामा रहेको छ । तर वर्षमा एक दिन आइपुग्ने प्रणय दिवसका अवसरमा भने यो महलले राम्रै महत्व पाउने गरेको छ ।
पाल्पा र स्याङ्जाको सीमानामा पर्ने यो दरबार खड्ग शमसेरले युयानी शैलीमा बेलायती इन्जीनियरको डिजाईन अनुसार बनाएका हुन् । कालीगण्डकी जलविद्युत् आयोजनाले स्याङ्जाको मिर्मीमा पानी नथुन्दै यहाँ विदेशी पर्यटकको ओइरो लाग्दथ्यो । जुन समय दरबारलाई स्याङ्जाबाट झ्वाट्ट हेर्दा कालिगण्डकी माथि तैरिए जस्तो देखिन्थ्यो । अहिले यो किनारमा छ । दरबारको जगबाट कालीनदी बगेपनि हालसम्म दरबारलाई भने कुनै क्षति पुर्‍याएको भने छैन । करीब ११ रोपनी क्षेत्रफलमा रहेको नेपालको यो ताजमलमा २४ वटा कोठा रहेका छन । ताजमहलको परिसरमा मनमोहक बगैंचा, शिवलालय, पानीपोखरी, शिबलिङमा नागनागिनीले जल शेचनको दृश्य, भान्सा घर, घोडा बाध्ने तबेला ठूला घण्टहरु सहितको विभिन्न आकर्षक कलाकृतिहरु देख्न सकिन्छ ।

नेपालको ताजमहल भनेर चिनिने रानीमहललाई जिल्ला सदरमुकाम तानसेनबाट सडक सञ्जालले जोडेको छ । कालीगण्डकी करिडोरसँग यसको सम्बन्ध स्थापित भएको छ । त्यसैले त रानीमहल पुग्ने पर्यटकहरुको संख्यामा आशातित प्रगति देखिएको छ । उत्तर–दक्षिण जोड्ने कालीगण्डकी करिडोरले रानीमहललाई राम्दीदेखी अर्गली सम्मको सडक यातायातसँग जोडेसँगै यहाँ पुग्ने पर्यटकहरुको संख्यामा वृद्धि भएको छ । अहिले सहज यातायातको ब्यवस्था भएको छ । सडक सुधार भएको छ । खान तथा बास बस्नका लागी ठुलासाना प्रसस्त होटेलहरु खुलेका छन । कालीगण्डकी नदिमा मोटरेबल पुल बनेसङ्गै सडक संजालले स्याङ्जा र पाल्पालाई जोडेको छ ।

प्रेम दिवसको अवसरमा रानिमहल दरबारलाई साक्षी राखेर प्रतिक्षा गर्नेहरुको भीड लाग्ने गर्दछ । दरबारको भित्तामा आफ्नो नाम लेखियो भने आफ्नो प्रेम अजर अमर रहने जन विश्वास छ । त्यसैले होला भित्तामा आफ्नो नाम लेख्नेहरुको निकै होडबाजी पनि गर्थे । अहिले भने तानसेन नगरपालिकाले संरक्षण गरेको छ । अहिले भित्तामा नामलेख्न भने पाइदैन ।

रानीमहल दरबार अहिले संग्रहालयको रुपमा बिकसित भएको छ । गएको माघ १ गतेबाट संग्रहालय अनुगमनका लागी खुला सर्बसाधारण लाई खुला गरिएको छ । दरबारमा राजा रानीको तस्बिर सङ्गै सेल्फी खिच्ने स्थान बनाइएको छ। हेर्दा चिटिक्क सिगारिएको छ अहिले ।

ऐतिहासिक पुरातत्त्व संग जोडिएका दरबारका केही  सामाग्रीहरु ल्याई दरबारलाई संग्रहालय बनाइएको छ । पहिलो चरणमा दरबारको सरसफाई, दरबारमा पुरातन शैलिका बत्ती, पानीको फोहरा, खानेपानीको ब्यवस्था, भत्केका स्थानको मर्मतसम्हार, दर्शकलाई ईन्टरनेट, आकर्षक फुल सहित बगैचा, संकेत दिने बोर्ड लगायत ब्यवस्थापन भएको छ ।

हराएका पुरातात्विक सामाग्रीहरु १ सय ६६ थान फिर्ता ल्याई संग्रहालयमा राखिएको छ। संग्रहालयमा खड्ग शम्सेरले प्रयोग गरेका भाडा, मुर्ति, शंख, शालिग्राम आदी राखिएको छ । त्यस्तै पर्यटकलाई खड्ग शम्सेर र रानी तेजकुमारीको फोटोसंग सोल्फी खिच्ने ब्यबस्था मिलाईएको छ । दरबार परिसरमा जोडिएको बत्तिले रातिमा निकै आकर्षक देखिन्छ ।

नेपालको ताजमहल भनेर चिनिने पाल्पाको रानीमहललाई प्रेम गर्नेहरुलाई औधी मन पराउँछन् । साँचो र दीगो प्रेमको कामना गर्दै युवायुवती यहाँ पुग्ने गर्छन् । धार्मिक र प्रर्यटकीय रुपले अति महत्वपूर्ण कालीगण्डकी नदिको उत्तरबाहिनी क्षेत्र रानीमहलको प्रचारप्रसार र दीर्घकालीन योजना बनाई बिकास निर्माण गर्न सके यहाँका समुदायको आर्थिक स्तर वृद्धि गर्ने प्रसस्त संभावना रहेको छ ।