श्रीलंकामा पारिवारिक राजनीतिको कथा नौलो होइन । तर, राजपाक्षे परिवारले यसलाई नयाँ र खतरनाक उचाईमा पुर्याए । कुनै समय श्रीलंकामा बन्दरानायके परिवारको बोलवाला थियो । यिनै परिवारबाट सबैभन्दा पहिले सोलोमन बन्दरानायके प्रधानमन्त्री बनेका थिए । उनको १९५९ मा गोली हानेर हत्या गरिएको थियो । उनको हत्यापछि उनकी श्रीमती सिरिमाओ बन्दरानायके राजनीतिमा आइन् । १९६० मा उनी श्रीलंकाको प्रधानमन्त्री बनिन् । उनी नै विश्वकै पहिलो महिला प्रधानमन्त्री थिइन् ।
त्यसपछि सिरिमाओ बन्दरानायके कि नातिनी चंद्रिका बन्दरानायके राष्ट्रपति बनिन् । तर, बन्दरानायके परिवारले राजपाक्षे खानदानजस्तो देशको सत्ता कब्जा गरेनन् । श्रीलंकामा यसअघि पनि सेनानायके, जयवर्द्धने तथा बन्दरानायके जस्ता राजनीतिक परिवारको दबदबा थियो । तर,राजपाक्षे परिवारले परिवारवादलाई नयाँ खतरनाक उचाईमा पुर्यायो । विगत १५ वर्षमा राजापाक्षे परिवारले कैयौँ उतार-चढाव देखे/भोगे । तर, अल्पमतबाट फर्किनासाथ राजनीतिको केन्द्रमा पुगे ।
महिन्दा राजापाक्षे यस परिवारका मुखिया हुन् । यद्यपि, उत्तरी श्रीलंकामा तमिल विद्रोहीहरू विरुद्ध गृहयुद्धमा विवादास्पद भूमिका खेलेपछि उनका कान्छो भाइ गोटाबाया राजपाक्षेको राजनीतिक उचाई बढ्दै गयो । जो यसपटक राष्ट्रपति थिए । गएराति देश छोडेर भागेका छन् । हालैको सरकारमा राजापाक्षे परिवारका पाँच जना सदस्य मन्त्री थिए । जसमा चार भाइ थिए । एक यिनका छोरा थिए । राष्ट्रपति गोटाबाया राजापाक्षे रक्षा मन्त्री पनि थिए । महिन्दा राजापाक्षे प्रधानमन्त्री, चमाल राजापाक्षे सिंचाई मन्त्री, बासिल राजापाक्षे अर्थ मन्त्री, नमल राजापाक्षे खेल मन्त्री (महिन्दा राजापाक्षेका छोरा) थिए ।
पहिलेका परिवार सरकारलाई मात्रै नियन्त्रण गर्न चाहन्थे । तर, राजापाक्षे परिवारले पूरै व्यवस्था नै नियन्त्रणमा लिन खोज्यो । महत्वपूर्ण मन्त्रालयमा परिवारकै कब्जा रह्यो । महिन्दा राजापाक्षे २४ वर्षको उमेरमा पहिलो पटक सन् १९७० मा श्रीलंकाको सांसद बनेका थिए । उनी कम उमेरमा सांसद बन्ने पहिलो श्रीलंकन थिए । तर, राजनीतिमा उनी पहिलो राजापाक्षे थिएनन् । उनका बुवा डीए राजापाक्षे १९४७-१९६५ सम्म सांसद थिए ।
महिन्दा आफ्नो राजनीतिक उचाई बढाउँदै श्रीलंका फ्रिडम पार्टी (एसएलएफपी) का नेता बने । उनी सन् २००४ मा पहिलो चोटी छोटो समयका लागि प्रधानमन्त्री बने । एक वर्षपछि उनी श्रीलंकाकै राष्ट्रपति बने । जनवरी २०१०मा पूर्व आर्मी चीफ सनत फोनसेकालाई हराउँदै दोस्रो पटक राष्ट्रपति बने । उनी दोस्रो कार्यकालमा सफलतापूर्वक अगाडि बढ्दै थिए । तर देशको बिग्रँदै गएको आर्थिक अवस्थाले एकजुट प्रतिपक्षलाई मौका दियो र २०१५ को चुनावमा राजापाक्षे पराजित भए।
तर २०१९ मा श्रीलंकामा भएको विस्फोटले राजापाक्षेलाई फेरि देशको राजनीतिको केन्द्रमा ल्यायो। त्यसपछिको चुनावमा महिन्दा राजापाक्षेका भाइ गोटाबाया राजापाक्षे राष्ट्रपतिमा विजयी भए। श्रीलंकाका वर्तमान राष्ट्रपति गोटाबाया राजपाक्षे श्रीलंकाको सेनामा लेफ्टिनेन्ट कर्णेल भइसकेका व्यक्ति हुन् । सेनाबाट अवकाश लिएर गोटाबाया सन् १९९८ मा अमेरिका गएका थिए ।
सन् २००५ मा, उनी आफ्नो जेठो भाइ महिन्दा राजापाक्षेलाई राष्ट्रपतिको दौडमा मद्दत गर्न श्रीलंका फर्किए। महिन्दाले चुनाव जितेपछि गोटाबायालाई रक्षा सचिवको जिम्मेवारी दिइएको थियो। यो श्रीलंकाको राजनीतिलाई नियन्त्रण गर्ने राजापाक्षे वंशको प्रक्रियाको सुरुवात थियो । उनको नेतृत्वमा श्रीलंकाली सेनाले देशका तमिल विद्रोहीविरुद्धको युद्ध जितेको थियो।
एलटीटीईविरुद्धको विजय विवादले भरिएको थियो । संयुक्त राष्ट्र संघले पनि श्रीलंका सरकारलाई घोर मानवअधिकार उल्लङ्घनको आरोप लगाएको थियो। तर सबै विवादबीच पनि उनको राजनीतिक तारा चम्किरहेको छ । सन् २०१५ मा विपक्षी दलहरू एकजुट भए । र राजापाक्षे परिवार सत्ताबाट बाहिर बाहिरियो । सन् २०१८ मा, गोटाबाया राष्ट्रपतिमा विजयी भए । सन् २०१९ मा भएको निर्वाचनमा गोटबाया कडा र राष्ट्रवादी छविका साथ चुनावी मैदानमा उत्रिए र चुनाव जितेर राष्ट्रपति बने ।
जितपछि राजपाक्षे परिवारका धेरै सदस्यहरू विस्तारै श्रीलंकाको सरकारमा प्रवेश गर्न थाले । तर एक वर्षपछि मात्रै विश्व कोरोना महामारीको चपेटामा आयो । श्रीलंका विस्तारै आर्थिक दबाबमा पर्न थाल्यो । चीन र भारतको लगानी भए पनि श्रीलंकाको आर्थिक अवस्था नाजुक हुँदै गयो । सन् २०२१ को अन्त्यसम्म स्थिति नियन्त्रणबाहिर गएको जस्तो देखिन्थ्यो। देशमा गोटाबायाको बलियो पकड हुँदाहुँदै पनि बढेको अन्तर्राष्ट्रिय ऋण श्रीलंकाको पासो बन्यो। यस्तो दुष्चक्र बन्यो कि यसबाट बाहिर निस्कन असम्भव देखिन्छ।
एलटीटीईविरुद्धको विजय र त्यसपछि राजधानी कोलम्बोको सुन्दरीकरणपछि गोटाबायाले आफू बलियो स्थितिमा रहेको महसुस गरेका थिए। तर कर छुट र अर्गानिक खेती जस्ता निर्णयहरूले श्रीलंकालाई समस्यामा धकेल्यो। यस वर्ष मार्च ३१ मा सयौं प्रदर्शनकारीहरूले उनको निजी निवासमा आक्रमण गरे। अब यो सरकार टिक्न नदिने कुरा पनि त्यही दिन प्रष्ट भयो ।
सबै संकेतका बाबजुद गोटाबायाले ‘गोटा घर जाउ’ भन्ने नारालाई बेवास्ता गरे । गोटबायाले आफ्नो सट्टा दाजुभाइलाई सरकार छाड्न भने । प्रधानमन्त्री महिन्दा राजापाक्षे, अर्थमन्त्री बसिल राजापाक्षे र रक्षामन्त्री चमलले सरकारबाट राजीनामा दिएका छन् । तुलसी महिन्दा र गोटाबायाका कान्छो भाइ हुन् । उनी आफ्नो भाइको सरकारमा अर्थमन्त्री थिए र हालसम्म प्रधानमन्त्री महिन्दा राजापाक्षे पनि थिए।
उनी पनि दुई महिनाअघि श्रीलंकाका लागि आर्थिक सहयोगको आग्रह गर्दै भारत गएका थिए । बासिलले सन् १९७७ को आमनिर्वाचनबाट चुनावमा भाग लिन थालेका थिए । तर उनले प्रारम्भिक चुनावमा हार बेहोरेका थिए । महिन्दा राजापाक्षे चुनाव जितेर राष्ट्रपति बनेपछि उनी सन् २००५ मा श्रीलंकाको संसद्मा मनोनीत भएका थिए। उनी २०१० को संसदीय निर्वाचनमा सांसद निर्वाचित भएका थिए ।
गत वर्ष उनी पुनः संसद्मा मनोनित सदस्य बनेका थिए । लगत्तै उनी देशको अर्थमन्त्री बने । तर, बढ्दो विदेशी ऋण र कोभिडको प्रभावका कारण श्रीलंकाको अर्थतन्त्र खस्किन थाल्यो । बासिल राजापाक्षेसँग अमेरिकी नागरिकता पनि छ, त्यसैले संविधान संशोधन गरेर उनको संसद् सदस्य र अर्थमन्त्री बन्ने कानुनी अवरोध हट्यो । बिग्रँदै गएको अवस्थाबीच बासिल संसदबाट टाढा बस्न थाले । उनीमाथि भ्रष्टाचारका धेरै आरोप पनि लागेका छन् ।
अप्रिल २०१५ मा उनी भ्रष्टाचारको मुद्दामा पक्राउ परेका थिए । उनी भाइको दोस्रो कार्यकालमा आर्थिक विकास मन्त्री थिए । उनीसहित अन्य दुई जनामाथि राज्यको सम्पत्ति हिनामिना गरेको आरोप लागेको थियो । महिन्दा र गोटबायामाथि पनि यस्तै भ्रष्टाचारको आरोप लागेको छ, तर परिवारले यो सबै बदला लिने गरेको बताएको छ । श्रीलंकाका जनता अहिले भोकमरीको अवस्थाको सामना गरिरहेका छन् ।
राजापाक्षे दाजुभाइमध्ये चमल तेस्रो दाजु हुन्। उनले आफ्ना दाजुभाइको सरकारमा धेरै महत्त्वपूर्ण मन्त्रालयहरू सम्हालेका छन्। सन् १९८९ देखि श्रीलंकाको संसद्मा रहेका चमलले विगतमा बन्दरगाह र उड्डयन जस्ता मन्त्रालय सम्हालिसकेका छन् । उनी सन् २०१० देखि २०१५ सम्म श्रीलंकाको संसद्मा सभामुख पनि थिए। चमल वास्तवमा राजापाक्षे दाजुभाइमध्ये जेठा हुन्। उनी हालसम्म प्रधानमन्त्री महिन्दा राजापाक्षेको सरकारमा रक्षामन्त्री थिए।
राजापाक्षे दाजुभाइपछि उनको परिवारका अन्य सदस्य पनि श्रीलंकाको राजनीतिमा हस्तक्षेप गरिरहेका छन् । महिन्दा राजापाक्षेका छोरा नमल राजापाक्षे श्रीलंकाको खेलकुद मन्त्री भएका छन् । भर्खरै देशमा बढ्दो राजनीतिक अस्थिरता र आर्थिक संकटबीच नमलकी श्रीमती लिमिनी बच्चासहित पेरिस गएको समाचार आयो ।
के होला राजापाक्षे परिवारको भविष्य ?
राजपाक्षे परिवारसँग सम्बन्धित कम्तीमा १८ जना श्रीलंकाको सरकारको हिस्सा थिए। गत साता श्रीलंकामा देखिएको दृश्यको प्रभाव राजापाक्षे परिवारमा राम्रोसँग देखिएको छ । हिंसात्मक झडपको प्रभाव अझै पनि देखिन्छ। धेरै राजनीतिज्ञहरू सार्वजनिक स्थानमा जानबाट जोगिन र सेफ हाउसमा लुकेका छन्। तमिल टाइगर विद्रोहीलाई हराएर सिंहलीहरूको नजरमा कुनै समय युद्ध नायकभन्दा कम थिएनन् महिन्दा राजापाक्षे तर अचानक खलनायक बनेका छन् ।
राजापाक्षे परिवार सधैँ कठिन क्षणहरूमा पनि एकअर्काको साथमा उभिएको थियो, तर यस पटक उनीहरूको मतभेद खुलासा भएको छ। गोटाबाया राजपाक्षेले महिन्दा राजपाक्षेले राजीनामा दिएपछि यो समस्या सुरु भएको मानिन्छ । वर्षौंदेखि श्रीलंकाको राजनीतिमा प्रभुत्व जमाउँदै आएको राजपाक्षे परिवारले श्रीलंकालाई वर्तमान संकटबाट निकाल्न असफल भएकोमा कुनै शंका छैन।
श्रीलंकाको आर्थिक अवस्था र परिवारप्रति जनताको आक्रोशपछि यो परिवारको देशको राजनीतिमा भविष्य होला भनेर सोच्न पनि गाह्रो छ । तर राजनीति अनिश्चितताले भरिएको छ र एक व्यक्तिलाई सदाको लागि खारेज गर्नु जोखिमपूर्ण धारणा हो। श्रीलंकाको जनसंख्या २ करोड २० लाख छ ।
(बीबीसी हिन्दीमा पवन सिंह अतुल लेखेको सामग्रीको नेपाली भावानुवाद ।)
